Een norm is een gedragsregel; een waarde is iets dat als intrinsiek goed beschouwd wordt. Daarom worden normen normaalgesproken afgeleid van waarden. Als, bijvoorbeeld, ‘leven’ een waarde is, dan volgt daaruit dat je niemand mag doden. In Kant’s morele filosofie lijkt alles op een norm gebaseerd te zijn, namelijk de categorische imperatief. Daarom wordt Kant’s ethiek ook wel ‘deontologisch’ genoemd – het gaat over de deon, de plicht. Dit is echter slechts de halve waarheid. De categorische imperatief formuleert normen en plichten die uiteindelijk verwijzen naar de onderliggende waarde van menselijke vrijheid. Maar niet elke soort vrijheid is waardevol, vindt Kant. De vrijheid van een massamoordenaar om mensen te vermoorden, is dat bijvoorbeeld duidelijk niet Vrijheid moet op de juiste manier gebruikt worden (Kant noemt deze goede vorm van vrijheid ook wel ‘autonomie’. Het is precies om hun autonomie waarom mensen gerespecteerd moeten worden, niet om hun vrijheid op zich). Alleen als je vrijheid met een ‘goede wil’ gepaard gaat, gebruik je vrijheid op een morele manier – en daarom is de goede wil het belangrijkste begrip in Kant’s morele filosofie:

Kant

“It is impossible to conceive anything at all in the world, or even out of it, which can be taken as good without qualification, except a good will. Intelligence, wit, judgement, and any other talents of the mind we may care to name, or courage, resolution, and constancy of purpose, as qualities of temperament, are without doubt good and desirable in many respects; but they can also be extremely bad and hurtful when the will is not good which has to make use of these gifts of nature, and which for this reason has the term ‘character’ applied to its peculiar quality. It is exactly the same with the gifts of fortune. Power, wealth, honour, even health and that complete well-being and contentment with one’s state which goes by the name of “happiness”, produce boldness, and as a consequence often overboldness as well, unless a good will is present by which their influence on the mind – and so too the whole principle of action – may be corrected and adjusted to universal ends; not to mention that a rational and impartial spectator can never feel approval in contemplating the uninterrupted prosperity of a being graced by no touch of a pure and good will, and that consequently a good will seems to constitute the indispensable condition of our very worthiness to be happy. “ [G 393, vertaling H.J. Paton]

Heeft Kant’s morele filosofie ruimte voor plichten, voor een notie van het goede, voor waardevolle dingen – of gaat het alleen over regels en rigide en strenge voorschriften? Alasdair MacIntyre heeft in zijn beroemde boek After Virtue betoogd dat Kant (en de hele Verlichtingsfilosofie met hem) iets fundamenteel verkeerd zag. Moraliteit moet gebaseerd zijn op een rijke notie van het goede die niet gevonden kan worden in Kant’s morele filosofie. MacIntyre vindt Kant’s idee van rationele zelfbepaling geen voldoende grond voor de ethiek.
Alasdair MacIntyre, “Why the Enlightenment Project of Justifying Morality Had to Fail”, Hoofdstuk 5 van After Virtue, Guldford: Duckworth 1990, 51-61.

MacIntyre’s boek heeft een belangrijk debat in gang gezet over de vraag waar het in de ethiek eigenlijk over gaat. Regels? Deugden? Waarden? Ook heeft hij discussie uitgelokt over de vraag of Kant inderdaad zo dramatisch faalt als MacIntyre beweert. Een van de eerste en meest invloedrijke Kantianen die Kant heeft proberen te verdedigen tegen MacIntyre’s aantijgingen is Onora O’Neill.
Onora O’Neill, “Kant After Virtue”, in Constructions of Reason, Cambridge: Cambridge University Press 1989, 145-162.

Negatieve en positieve vrijheid (autonomie)

Wat is vrijheid? Een eerste antwoord van Kant is dat vrijheid betekent in staat te zijn te handelen of iets in de wereld teweeg te brengen zonder daartoe gedwongen (of ‘veroorzaakt’) te zijn. Ik heb de vrijheid om mijn vingers in de lucht te steken als ik dat kan doen op het moment dat ik dat beslis. En ik ben niet vrij als iemand mijn handen pakt en me dwingt mijn vingers in de lucht te steken. Maar deze vorm van vrijheid is, volgens Kant, slechts een ‘negatieve’ vorm, een vrijheid van dwang. ‘Negatief’ betekent hier niet dat dit soort vrijheid slecht is; het duidt slechts aan dat het gedefinieerd wordt door de afwezigheid ergens van, namelijk dwang. De vrijheid waar het in moraliteit om draait is sterker: het is de mogelijkheid tot ‘positieve’ zelf-bepaling volgens de morele wet. Ik kan handelen omdat ik me ervan bewust ben dat dit de juiste manier is om mijn vrijheid te gebruiken. Deze vrijheid wordt ‘positief’ genoemd omdat er ‘iets aanwezig is’, namelijk: de rationele zelfbesturing van de persoon die handelt. Als we onze vrijheid op rationele manier gebruiken, bepalen we onze eigen wil op een morele manier. Op andere plekken noemt Kant deze positieve vrijheid ook wel de ‘autonomie’ van rationele handelende wezens. En uiteindelijk is autonomie de reden waarom we andere mensen moeten respecteren.

“Will is a kind of causality belonging to living beings so far as they are rational. Freedom would then be the property this causality has of being able to work independently of determination by alien causes; just as natural necessity is a property characterising the causality of all non-rational beings – the property of being determined to activity by the influence of alien causes.

The above definition of freedom is negative and consequently unfruitful as a way of grasping its essence; but there springs from it a positive concept, which, as positive, is richer and more fruitful. The concept of causality carries with it that of laws in accordance with which, because of something we call a cause, something else – namely, its effect – must be posited. Hence freedom of will, although it is not the property of conforming to laws of nature, is not for this reason lawless: it must rather be a causality conforming to immutable laws, though of a special kind; for otherwise a free will would be self-contradictory. ... What else can freedom of will be but autonomy – that is, the property which will has of being a law to itself? The proposition “Will is in all its actions a law to itself” expresses, however, only the principle of acting on no maxim other than the one which can have for its object itself at the same time a universal law. This is precisely the formula of the categorical imperative and the principle of morality. Thus a free will and a will under moral laws are one and the same.” [G 446/7, vertaald door H.J. Paton]