Theoriekamers

Aristoteles

Biografie van Aristoteles


Aristoteles werd geboren in 384 voor Christus in de stad Stagira in Macedonië. Hij kwam uit een goede familie want zijn vader, Nicomachus, was de persoonlijke huisarts van de koning van Macedonië. Aristoteles ging naar de school van Plato in Athene toen hij 17 jaar was, waar hij zich ontwikkelde als een toegewijdde student die ‘de lezer’ of ‘de geest’ werd genoemd. Hij was een groot bewonderaar van Plato, maar hij was ook zeer kritisch. Deze verhouding tot zijn leermeester drukt hij zelf het beste uit in de Ethica Nicomachea, waar hij zijn kritiek op Plato inleidt met de woorden: ‘Het lijkt wellicht beter en zelfs een plicht te zijn om ter wille van de handhaving van de juiste kijk op de werkelijkheid zelfs dat wat ons dierbaar is te negeren, vooral omdat we juist naar inzicht zoeken. Want als het gaat om twee zaken die dierbaar zijn, is het onze heilige plicht daarbij voorrang te geven aan de werkelijkheid.’

Aristoteles nam afstand van zowel de inhoud als de stijl van de filosofie van zijn leermeester. Plato’s dialogen zijn bijvoorbeeld literaire teksten, waarin ethische vragen wel aan de orde komen, maar niet worden gerangschikt in een afgebakende discipline: de ethiek. Aristoteles doet dat wel. Hij schreef over zeer diverse onderwerpen -zoals biologie, logica, metafysica, politiek en ethiek- en hij was de eerste die deze ordende in afzonderlijke vakgebieden. Daarmee legde hij de basis voor de huidige indeling van onderzoeksdisciplines op de universiteit.

Daarnaast nam Aristoteles ook inhoudelijk afstand van zijn leermeester. Op het schilderij van de Italiaanse schilder Raffaël ‘De Atheense school’ staan beide filosofen afgebeeld, en Plato wijst omhoog terwijl Aristoteles naar de grond wijst. Dit symboliseert een inhoudelijk verschil tussen hun beide benaderingen. Plato verzette zich namelijk tegen de ethische relativisten uit zijn tijd –de sofisten- door te stellen dat ethische normen niet het resultaat zijn van een onderlinge afspraak, maar geldig zijn zonder meer. Hij koppelde ‘het goede’ los van de veranderlijke menselijke opinievorming, en stelde dat het daarom ook geen deel kon uitmaken van de veranderlijke werkelijkheid waarin mensen leven: het goede hoort thuis in een transcendente, eeuwige en onveranderlijke wereld. Het is het ideaaltype van alle verschillende zaken die mensen in het dagelijks leven ‘goed’ noemen, en kan worden opgevat als het antwoord op de vraag: wat is ‘goed’? De definitie van het begrip wordt door Plato ook ‘Idee’ of ‘Vorm’ genoemd.

Aristoteles benadering, daarentegen, is geheel geïntegreerd in de veranderlijke alledaagse realiteit. In zijn biologische studie was Aristoteles getroffen door de innerlijke eenheid die elk levend organisme kenmerkt, en die de vorm daarvan bepaalt door de verschillende ontwikkelingsfasen heen. Hij verklaart dat in zijn biologische metafysica op grond van de essentie van dat organisme, die hij de ‘vorm’ noemt van dat organisme, maar ook wel ‘het goede’. Het goede voor organismen is volgens Aristoteles dus gelegen in het organisme zelf, en stijgt er niet bovenuit zoals bij Plato. Dat geldt ook voor de mens. Ook de mens is een organisme met een essentie die vorm geeft aan zijn onbepaalde stof en ontwikkeling. Maar de mens bereikt deze bepaalde vorm van mens-zijn niet zó maar. Daarvoor is een traning van zijn karakter nodig.

Aristoteles werd door Plato zeer gewaardeerd. Maar toen Plato stierf (347 v. Chr.) werd Aristoteles niet gekozen als zijn opvolger als schoolhoofd. Daarop verliet hij Athene, reisde naar Klein-Azië en werkt twee jaar als persoonlijke leraar van het kleinkind van de Macedonische koning Alexander, die later bekend zou worden als Alexander de Grote. In 335 keert hij terug naar Athene en sticht hij zijn eigen Lyceum dat hij naar de wandelgang van het gebouw ‘Peripatos’ noemt. Maar als Alexander in 323 doodgaat, heeft dit een felle anti-Macedonische reactie tot gevolg in Athene. Aristoteles is genoodzaakt te vluchten. Een jaar later sterft hij zelf.

Aristoteles’ werken die de tand des tijds hebben overleefd zijn voornamelijk aantekeningen voor college-dictaten, die over een zeer breed scala aan onderwerpen gaan: zoals natuurwetenschap, logica, biologie, metafysica en ethiek. Zijn werk op al deze gebieden heeft zeer veel invloed gehad op de Westerse filosofie en wetenschap. Maar die beïnvloeding is –in vergelijking met de invloed van Plato- pas laat op gang gekomen. Plato’s werken hebben min of meer steeds onverminderd in de belangstelling gestaan sinds het moment dat ze verschenen, maar de boeken van Aristoteles zijn in Europa verschillende malen vergeten en weer opnieuw ontdekt.

Na Aristoteles’ dood verloor zijn Lyceum invloed en werden zijn boeken in een vochtige plaats opgeborgen, waardoor ze erg zijn beschadigd. Toen Athene door de Romeinen werd ingenomen in 86 voor Christus, werden sommige boeken naar Rome overgebracht, waar ze auteurs zoals Cicero inspireerden. Maar na de val van Rome waren ze 600 jaar lang verloren voor Europa. Dankzij Arabische onderzoekers zoals Ibn Sina (in het Westen bekend als Avicenna) en Ibn Rushd (Averoës), die gebruik maakten van zijn werk, het vertaalden en becommentarieerden, is het toegankelijk gebleven. Dankzij de vertalingen van deze onderzoekers werd Aristoteles in de Middeleeuwen in Europa opnieuw ontdekt en was hij gedurende 500 jaar –naast de Christelijke filosoof en kerkvader Augustinus- de meest belangrijke filosoof, en wetenschapper. In de tijd van het ontstaan van de moderne wetenschap (16e eeuw) is zijn wetenschapsmethode grotendeels verouderd geraakt, maar zijn ethiek blijft hedendaagse denkers onverminderd inspireren tot op de huidige dag.

Bronnen:

- Verhoeven, C en H. Visser, ‘Het begin van de Griekse filosofie’. In: Bor, Jan en Errit Petersma (red.) De verbeelding van het denken, Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen 1995
- Encyclopedia Britannica (www.britannica.com)
- Aristoteles, Ethica Nicomachea, Historische Uitgeverij, Groningen 1999
- Rorty, Amélie Oksenberg (red.), Essays on Aristotle’s ethics, University of California Press, Berkeley/Los Angelos/London 1980